Bireysel yatırımcı, kendi adına ve kendi birikimleriyle finansal piyasalarda işlem yapan kişidir ve çoğu zaman yatırım kararlarını önyargılar, duygusal dalgalanmalar ve kişisel çatışmalar etkiler.Bireysel yatırımcılar çoğu zaman şanslı olduklarına inanarak yatırım yaparlar. Kısa vadede elde ettikleri kazançları kendi zekâ ve analizlerinin sonucu gibi görürler, kayıpları ise şansa veya piyasa koşullarına bağlarlar.
Yatırımcılar genellikle başarılı kişilerden etkilenirler. Medyada veya sosyal çevrede yalnızca kazananların hikâyeleri duyulur, kaybedenlerin sesi çıkmaz. Bu olgu, hayatta kalma yanlılığı olarak bilinir. Örneğin, borsadan servet kazanan bir kişi haber olur, ancak aynı dönemde kaybeden binlerce kişinin hikâyesi bilinmez. Bireysel yatırımcı, özellikle spekülatif işlemler sonucu kaybettiğinde başkalarının yargısından kaçınmak için sessizleşir. Kaybedenler görünmez. Bu ortam, yatırımcıyı sürü davranışına, aşırı risk almaya ve yüksekten alıp düşükten satma hatasına sürükler.
Yeterince bilgili olmayan küçük yatırımcılar genellikle kaybetmeye mahkümdur. Bu nedenle Türkiye’de ve dünyada onlara Tüyo Avcısı, Tavan-Tabancı, Tahtacı Kurbanı, Aptal Para (Dumb Money), Çanta taşıyıcı, Yolo Trader, Gürültü Tüccarı ve Koyun gibi lakaplar verilir.
Uluslararası finans literatürü ve davranışsal finans araştırmalarına göre, bireysel yatırımcılar psikolojik önyargılar, bilgi eksikliği ve piyasa mekanizmasını yanlış anlamaktan kaynaklanan bazı sistematik hataları tekrarlar. Genel olarak yapılan hatalar şunlardır:
1. Aşırı İşlem Yapmak:
Barber & Odean (2000) çalışması, aşırı işlem yapan bireysel yatırımcıların, düşük işlem yapanlara göre yıllık ortalama %6-7 daha düşük getiri elde ettiğini gösteriyor. Bunun en büyük nedeni kendine aşırı güven ve “fırsatı kaçırmama” duygusudur. Ne yazık ki, finans alanında bilgi olarak yetersiz yatırımcıların kendilerine güvenleri yüksektir.
2. Piyasa Zamanlamasını Tahmin Etmeya Çalışma
Biryesl yatırımcıların bir kısmı kıs vadede düşük fiyattan alıp yüksekten satmaya çalışırken panik satış ve acele alım yaparlar. Dalbar (2022) ABD verilerine göre, bireysel yatırımcıların ortalama fon getirisi, piyasanın uzun dönem getirisinden %3-5 daha düşüktür, çünkü çoğu zaman yanlış zamanda giriş-çıkış yaparlar.
3. Sürü Psikolojisi ile Hareket Etmek
Bireysel yatırımcılar başkalarını taklit ederek hisse senedi, kripto para veya emtia alıp satmaya meyillidir. Örneğin, 2021–2022 döneminde döviz kurlarındaki ani yükselişlerde ve 2023 seçim sürecinde altın fiyatlarındaki sıçramalarda, bireysel yatırımcılar topluca döviz ve altın alımına yöneldi. Kur ve altın bir süre sonra yatay veya geri hareket ettiğinde yatırımcı zararda bekledi.
4. Duygusal Kararlar ve Kayıp Kaçınmak
Davranışsal finansın öncülerinden Kahneman ile Tversky (1979)’nin, ortaya koydukları Prospect Teoriye göre İnsanlar, kazançtan ziyade kayıptan iki kat daha fazla etkilendiğini öne sürerler. Bu nedenle zarar eden hisseyi “zarar yazmamak” için elde tutmaya yönelirken, fiyatı yükselen hisseyi erken satabilirler.
5. Özgüven ve Sabırsızlık
Bireysel yatırımcı çabuk zengin olmak için veya aşırı özgüven nedeniyle, yetersiz çeşitlendirme yaparlar. İşler yolunda gitmediğinde çok para kaybederler. Zaten piyasayı tahmin etmek zordur ve çoğunlukla istenmeyen yönde hareketler olur. Odean (1998) erkek yatırımcıların, aşırı özgüven nedeniyle kadınlara göre daha fazla işlem yapıp daha düşük getiri elde ettiğini bulmuştur.
6. Finansal Ürünleri ve Riskleri Yanlış Anlama
Bazı atırımcılar yeterince anlamadıkları veya bilmedikleri kaldıraçlı ETF, opsiyon, kripto türevleri gibi karmaşık yatırım araçlarına bilinçsizce yatırım yaparlar. Piyasa likiditesi ve kaldıraç etkisi yeterince hesaba katmadıkları için çok büyük zararlara girerler. Bu konuda ülkemizde çok sayıda kişi büyük paralar kaybetmiştir.
Sonuçta, bireysel yatırımcıların çoğu kısa vadeye odaklanırlar, sık sık işlem yaparlar, sürü psikolojisinden etkilenirler ve olayları yanlış yorumlarlar. Genellikle uzun vadeli stratejiyi sürdüremez; kısa vadeli piyasa gürültüsüne odaklanır. Günlük işlem yapanların yapanların %90’ından fazlası 1 yıl içinde büyük kayıp yaşar (Barber, Lee, Liu & Odean, 2014). Buna karşılık akademik araştırmalar, pasif strateji uygulayan ve endeks fonları alan küçük yatırımcıların uzun vadede çoğu büyük yatırımcılardan daha iyi performans göstermiştir (Odean & Barber, 2000).
2020 başında Borsa İstanbul’da yaklaşık 1,2 milyon bireysel yatırımcı varken, Şubat 2025 itibarıyla bu sayı 6,7 milyona ulaşmıştır. 2020’de yatırımcıların yaklaşık %48’i portföyü 1.000 TL’nin altındayken, 2025’te bu oran ~%43’tür. 1 milyon TL üzeri portföy sahibi sayısı 11.450’den 231.353’e çıkmıştır
Türkiye’de bireysel yatırımcıların işlem sıklığı hakkında doğrudan bir sayısal veri mevcut olmamakla birlikte, sık sık portföy değiştirdikleri tahmin ediliyor.
Araştırmalara göre, ABD’de perakende yatırımcılar 2023 yılında ortalama ayda 4 işlem yapmakta, ve ortalama hisse senedi tutma süresi global ölçekte 4–6 aylık dönemlerdedir. Bir kısmı oldukça büük portföye sahip parakende yatırımcılar, ABD’de işlem hacminin %20–25 civarını oluşturmaktayken, opsiyon piyasalarında bu oran %37’ye kadar çıkmaktadır
Buna karşılık,kurumsal yatırımcılar, ABD hisse senedi piyasalarında işlem hacminin %70–90’ını oluşturuyor. HFT (Yüksek Frekanslı İşlem) algoritmik trader’lar bu hacmin önemli kısmına katkı sağlıyor: ABD’de tüm hisse senedi işlem hacminin %56–73’ü HFT’lere aittir. Ancak işlemler oldukça büyüktür.
Büyük yatırımcılar, halka açık şirket hisselerini 5 yılın üzerinde tutarken, sabit getirili ve hedge fonlarda bu oran %65 ve %42 civarındadır. ABD hisse senedi fonları yöneticileri hisseleri yaklaşık 1.5-2.5 yıl ellerinde tutmaktadır.
Warren Buffett’e göre, borsada para kazanmak için kaliteli şirket seçip, sabırla elde tutmak gerekir. Ona göre, borsa, sabırsızdan sabırlıya para transfer eden bir mekanizmadır.
